ระลึกถึงเพื่อน ศาสตราจารย์ ดร.ไพฑูรย์ สินลารัตน์ จากประกอบ คุปรัตน์

ระลึกถึงเพื่อน ศาสตราจารย์ ดร.ไพฑูรย์ สินลารัตน์

ประกอบ คุปรัตน์

Updated: Wednesday, July 10, 2019

ความนำ

เมื่อได้รับโทรศัพท์จากเพื่อน ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร. ไพฑูรย์ สินลารัตน์ เพื่อให้เขียนคำนำในหนังสือ..... ผมก็ตอบรับด้วยความยินดี ทั้งๆที่ขณะนี้ทักษะการเขียนของผมได้ลดลงไปอย่างมาก เพราะผมได้ถอยจากความเป็นครูอาจารย์ ไปสู่การเป็นนักศึกษา สิ่งที่สนใจศึกษาคือสิ่งที่ไม่รู้ และไม่คิดอยากจะสนใจในช่วงที่ผ่านมา แต่ในระยะนี้ ได้ทำตัวให้มีเวลาว่างมากขึ้น ยังพยายามรักษาสุขภาพกายและจิตให้ดีที่สุดเท่าที่จะทำได้

การเขียนเพื่อให้รู้จักดร. ไพฑูรย์ สินลารัตน์ ครั้งนี้ของผมที่จะเขียนในส่วนที่เป็นวิชาชีพวิชาการที่เราเคยทำผ่านมา ชีวิตผมในส่วนของความเป็นนักวิชาการในหลายส่วนที่เหมือนหรือคล้ายกันกับอ. ไพฑูรย์ แต่ก็มีเป็นอันมากที่ต่างก็มีความเป็นตัวของตัวเอง และคิดต่างกัน

ผมถือสุภาษิตจีนที่ว่า “Same bed but different dream.” แม้คนจะนอนเตียงเดียวกัน แต่ก็ยังฝันคนละฝัน ในบทความนี้ แม้ผมมีเจตนาที่จะเขียนแสดงความชื่นชมอ.ไพฑูรย์ที่ได้ทำงานวิชาการมากว่า 50 ปี เขามีผลงานวิชาการต่างๆมากมายที่ควรแก่การยกย่อง แต่ก็มีบางส่วนที่มีคนวิจารณ์ หรือไม่เห็นด้วย

ไม่ต้องสงสัยเลย อ.ไพฑูรย์ เป็นคนดีของสังคม เป็นทรัพยากรบุคคลที่มีคุณค่าของประเทศชาติ เป็นคนฉลาด ซื่อสัตย์ต่อวิชาชีพของตนเอง คือเป็นนักวิชาการ ครูอาจารย์ผู้สอน อุทิศตนทำงานในกับวงการวิชาการ โดยเฉพาะด้านการศึกษาอย่างไม่ได้รู้สึกเหน็ดเหนื่อย ล้าหรือท้อ

ในที่นี้ ผมจึงถือโอกาสเขียนในส่วนที่ทั้งเห็นด้วยและชื่นชม และในอีกส่วนก็เขียนเพื่อให้มองเห็นเหรียญอีกด้านหนึ่ง ได้นำทัศนะคนที่เห็นต่างออกไปมานำเสนอ หวังว่าคงจะได้มองเป็นภาพสะท้อนสู่ทางเลือกการปฏิบัติงานต่อไป

ครุศาสตร์ จุฬาฯ รุ่น 07

อ. ไพฑูรย์ ผม และเพื่อนรุ่นเดียวกัน อ. ไพฑูรย์เกิดวันที่ 25 สิงหาคม พ.ศ. 2489 นับเป็นคนเกิดหลังสงครามโลกครั้งที่สองใหม่ๆ  มีคนที่อั้นเกิดมามากมายที่เมื่อปลอดจากสงครามแล้ว ก็เกิดมาพร้อมๆกันในรุ่นนี้ ซึ่งในช่วงหลังสงครามโลกใหม่ๆ มีอัตราการเพิ่มขึ้นของประชากรในประเทศไทยกว่าร้อยละ 4 เป็นยุคที่เรียกว่า “ทารกสะพรั่ง” (Baby boomers) ในช่วงดังกล่าว ประเทศไทยยังคงมีความขาดแคลนอยู่มาก จัดเป็นประเทศไม่พัฒนา ยังไม่ก้าวสู่ความเป็นประเทศกำลังพัฒนา มีโรงเรียนประถมศึกษา และมัธยมศึกษาของรัฐ แต่ก็ไม่พอต่อความต้องการ โดยเฉพาะในต่างจังหวัด ครั้นจะเข้าเรียนในมหาวิทยาลัย ก็ยังไม่ค่อยมีมหาวิทยาลัยเอกชน การจะเข้าเรียนในมหาวิทยาลัยก็ต้องมีการสอบแข่งขัน มีเพียงร้อยละไม่ถึง 5 ที่ได้เข้าเรียน

นิสิตที่สอบเข้าเรียนและได้ที่คณะครุศาสตร์ จุฬาฯ มีราว 250 คน กว่าร้อยละ 80 เป็นผู้หญิง อ. ไพฑูรย์เป็นพวกกลุ่มเรียนดี ซึ่งเรียกว่าเป็นส่วนร้อยละ 10 เลือกสอบเข้าเรียนคณะทางการแพทย์ แต่มาสอบติดอันดับท้ายๆที่คณะครุศาสตร์ คนในกลุ่มนี้มักเป็นพวกที่เรียนดี

รองศาสตราจารย์ ดร. ชุมพร ยงกิติกุล อดีตอาจารย์ประจำ ภาควิชาวัดและประเมินผลการศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

รองศาสตราจารย์ ดร. เพ็ญพิไล (จิรอิทธิวรรณา) ฤทธาคณานนท์ อดีตอาจารย์ประจำภาควิชาจิตวิทยา คณะครุศาสตร์ ที่ปรึกษา สหพันธ์สมาคม YWCA แห่งประเทศไทย กรรมการพันธกิจการศึกษา มูลนิธิแห่งสภาคริสตจักรในประเทศไทย

รองศาสตราจารย์ ดร. พรรณทิพย์ ศิริวรรณบุศย์ (ภาคีสมาชิก) อดีตคณบดีคณะจิตวิทยาคนแรก ของ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และราชบัณฑิตประจำวิชาจิตวิทยา

ดร. สมชาย ประเสริฐศิริพันธ์ อดีตผู้ว่าการกีฬาแห่งประเทศไทย (1 ส.ค. 2533 ถึง 4 พ.ย. 2539)

รองศาสตราจารย์ ดร.สุพิตร สมาหิโต อดีตคณบดีคณะวิทยาศาสตร์การกีฬา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ อดีตรองประธานคณะกรรมการโอลิมปิคแห่งประเทศไทย 

ผมรู้จักอ. ไพฑูรย์ตั้งแต่เมื่อเรียนชั้นปีที่หนึ่ง ส่วนหนึ่งเป็นเพราะเป็นผู้ชายด้วยกัน เพราะคณะวิชาทางครุศาสตร์ ศึกษาศาสตร์ หรือการศึกษาทั้งหลาย ร้อยละ 80 เป็นผู้หญิง ส่วนที่เป็นผู้ชาย นอกจากคบกับเพื่อนทั่วๆไปแล้ว ก็มีการรวมตัวกันในกลุ่มผู้ชายด้วยกัน พูดคุยกัน สังสรรค์กันมากกว่าทั่วๆไป เพราะหากไม่ได้พบปะพูดคุยกันแบบผู้ชายแล้วจะรู้สึกเหงา อ. ไพฑูรย์เลือกเข้ากลุ่มนอกคณะ และนอกจุฬาฯ คือกลุ่มสังคมศาสตร์ปริทัศน์ ซึ่งจะเล่าให้ฟังระยะต่อไป

กลุ่มตั้งใจเรียน และเรียนได้ดีของรุ่น เมื่อเลือกเรียนแล้วตั้งใจเรียน ก็มักจะประสบความสำเร็จในการงานที่เลือก กลุ่มนี้มีประมาณร้อยละ 25 จัดเป็นกลุ่ม Academic Subculture จบการศึกษาแล้ว ก็เลือกเป็นอาจารย์มหาวิทยาลัย ทั้งในส่วนกลางและต่างจังหวัด

อีกส่วนหนึ่งคือเป็นนิสิตส่วนใหญ่  เมื่อได้เข้าเรียนในคณะครุศาสตร์แล้ว แม้ไม่ได้ตั้งใจเลือกเข้าเรียนเป็นอันดับแรกๆ แต่ก็เรียนต่อมาอย่างพอไปได้ เรียนให้จบภายในเวลาที่กำหนด สนุกสนานบันเทิงกับกิจกรรมนิสิตที่เขามี ได้กินได้เที่ยวสนุกสนานกันตามสมควร มีเพื่อนผู้ชายในกลุ่มนี้ที่เลยไปติดเหล้า ติดการพนันก็มี แต่ก็เป็นส่วนน้อย มีร้อยละสัก 70-80 กลุ่มนี้เรียกเป็นภาษาอังกฤษว่า Collegial Subculture ส่วนในภาษาไทย จะเรียกว่า กลุ่มสุขนิยม กลุ่มสนุกสนานเฮฮา มีความสนใจในการเรียนบ้าง เลือกเรียนเพื่อพอให้สอบผ่าน ในวิทยาเขตของมหาวิทยาลัยในอเมริกา เย็นวันศุกร์และวันเสาร์ จะได้ยินเสียงเฮฮาจากร้านเหล้าร้านเบียร์ หรือขว้างกระป๋องเบียร์กันทั่วไป ก็คือพวกนี้

ผมจัดตัวเองในกลุ่ม Collegial Subculture นี้ แต่หนักกว่าคนอื่นๆ ตรงที่ได้รับการเลือกเข้าทีมกีฬาสำคัญของมหาวิทยาลัยกลุ่มหนึ่ง คือ Rugby เมื่อเรียนอยู่เป็นปีที่ 2 และร่วมทีมมหาวิทยาลัยต่อมาจนจบการศึกษา ในปีที่ได้เข้าร่วมทีมรักบี้นับเป็นปีที่สองของการเรียน ผมแทบไม่ได้สนใจเรียนหนังสือเอาเลย วิชาที่ต้องอ่านหนังสืออย่างมาก และไม่ชอบก็คือวิชาภาษาไทย เพราะมีการบ้านให้อ่านหนังสือนอกเวลา อย่างพระอภัยมณี หรือสามก๊ก นับจำนวนหน้าอ่านเป็นพันๆหน้า ไม่ได้อ่าน และไม่รู้จะเลือกอ่านตรงไหน และวิชาภาษาอังกฤษที่เคยชอบ ซึ่งควรต้องเข้าห้องเรียนและขยันอ่าน เขียน และฝึกฝนการพูดบ้าง ผมชอบวิชานี้ แต่ก็ไม่ได้เข้าเรียนอีกเช่นกัน ผลคือในปีที่ 2 คือสอบตกได้ F ใน 17 หน่วยกิต จากประมาณ 40 หน่วย ผลคะแนนสะสมได้ 1.8 ชะตาคงยังดีบ้าง ที่พวลกลับมาสนใจเรียนเหมือนคนอื่นๆ แต่กระนั้น ก็ยังจบการศึกษาได้ด้วยคะแนน 2.3 จาก GPA ของนิสิตครุศาสตร์ทั่วไปที่ 2.5-2.8

สังคมศาสตร์ปริทัศน์

มีอีกกลุ่มหนึ่งที่อ. ไพฑูรย์ได้เข้าไปร่วม แต่ไม่ใช่กลุ่มในมหาวิทยาลัย คือกลุ่ม “สังคมศาสตร์ปริทัศน์” จัดเป็นเยาวชนกลุ่มปัญญาชน ในภาษาอังกฤษเรียกว่า Intellectual Subculture เป็นกลุ่มเยาวชนนอกคณะ และไม่ได้จำกัดว่าจะเป็นนักศึกษามหาวิทยาลัยใด หรือไม่ได้เป็นนักศึกษาเลย

อ. ไพฑูรย์ เข้าร่วมกิจกรรมกับกลุ่มเยาวชนสังคมศาสตร์ปริทัศน์ ที่มีกิจกรรมหลักหนึ่งคือการออกวารสารราย 3 เดือน และต่อมาเมื่อได้รับการรตอบรับจากสังคมมากข็นก็ออกเป็นรายเดือน

สังคมศาสตร์ปริทัศน์ เป็นวารสารวิชาการด้านสังคม เศรษฐกิจ และการเมือง ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อเดือนมิถุนายน 2506 มีอาจารย์สุลักษณ์ ศิวรักษ์ เนติบัณฑิตจากประเทศอังกฤษ เป็นปัญญาชนอิสระ และเป็นบรรณาธิการคนแรก และรับช่วงต่อโดยนายสุชาติ สวัสดิ์ศรี ในปี 2515 ก่อนที่จะถูกปิดตัวลงในเหตุการณ์ 6 ตุลาคม 2519

อาจกล่าวได้ว่าบทบาทที่สำคัญที่สุดของ “สุลักษณ์ ศิวรักษ์” และ “สังคมศาสตร์ปริทัศน์” คือการสร้างหรือเปิดพื้นที่สาธารณะให้ปัญญาชนของสังคมไทยต่างรุ่น ต่างสถานะ ต่างอุดมการณ์แนวคิด มาสนทนาแลกเปลี่ยนความคิดเห็นซึ่งกันและกันอย่างเสรีและเปิดกว้าง ความคิดและบทนำอันเฉียบคมของสุลักษณ์นั้นมีความสำคัญในตัวมันเอง แต่เขาคนเดียวย่อมไม่อาจสร้างความเปลี่ยนแปลงทางปัญญาให้เกิดขึ้นกับสังคมไทยได้อย่างแท้จริง เครือข่ายของปัญญาชนที่สุลักษณ์สร้างขึ้นต่างหากที่สำคัญกว่า และทำให้ความตื่นตัวที่เริ่มขึ้นได้รับการสืบทอดไปอย่างต่อเนื่อง แม้ว่าเขาจะออกจากตำแหน่งบรรณาธิการไปในปี 2512

อ. สุลักษณ์ นอกจากจะเป็นนักพูที่เร้าใจ ไม่กลัวใคร กร้าวและกล้า แต่ในอีกส่วนหนึ่ง อาจารย์เป็นครูและพี่เลี้ยงที่ดี คนได้เข้าใกล้และทำงานร่วมด้วยมักจะได้นิสัยดีๆติดตัวมา เช่นเรื่องการเป็นนักอ่าน นักวิเคราะห์ และการเขียนที่มีความเป็นอิสระทางความคิด

อ. ไพฑูรย์ในยุคนั้นมีเพื่อนนอกมหาวิทยาลัย ซึ่งเป็นคนรุ่นราวคราวเดียวกัน และยังรู้จักกันมาจนถึงทุกวันนี้ ส่วนหนึ่งได้แก่ นายแพทย์ วิชัย โชควิวัฒน อดีตรองปลัดกระทรวงสาธารณสุข ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของการปฏิรูปการสาธารณสุขในประเทศไทย ประธานกรรมการมูลนิธิโกมล คีมทอง; คุณพิภพ ธงไชย ผู้จัดการมูลนิธิเด็ก ผู้ก่อตั้งโรงเรียนหมู่บ้านเด็ก นักเคลื่อนไหวทางสังคม หนึ่งในแกนนำเคลื่อนไหวของ กปปส. ซึ่งมีชื่อเต็มว่า คณะกรรมการประชาชนเพื่อการเปลี่ยนแปลงปฏิรูปประเทศไทยให้เป็นประชาธิปไตยที่สมบูรณ์แบบอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข; และรองศาสตราจารย์ ดร. อุทัย ดุลยเกษม อดีตอธิการบดีมหาวิทยาลัยศิลปากร นักคิดและนักวิภาคทางสังคม

ในคณะครุศาสตร์ จุฬาฯ เป็นรุ่นหลังสัก 2 ปี ก็มีอีกคนหนึ่งที่อยู่อย่างมีอุดมคติที่จะเป็นครูในชนบท ในชุมชนที่ด้อยโอกาส คือครูโกมล คีมทอง ซึ่งได้เสียชีวิตจากการลอบสังหารในช่วงความรุนแรงทางการเมือง และเป็นการจุดประกายให้เกิดการก่อตั้งมูลนิธิโกมล คีมทอง

สังคมและกิจกรรมรอบๆ วารสารสังคมศาสตร์ปริทัศน์

ในระยะแรกๆ วารสารสังคมศาสตร์ปริทัศน์จัดพิมพ์เผยแพร่เป็นราย  3 เดือน แต่ต่อมาในช่วงที่บ้านเมืองยังคงติดยึดกับเผด็จการทหาร ประชาชนทั่วไปถูกจำกัดด้านสิทธิการแสดงออก คนกลุ่มปัญญาชน อาจารย์มหาวิทยาลัย และนักเคลื่อนไหวทางสังคมก็อาศัยกิจกรรมสื่อสิ่งพิมพ์ทางปัญญานี้ มีการรวมตัวกันอย่างไม่เป็นทางการของบรรดาคนหนุ่มสาวที่เป็นนักศึกษามหาวิทยาลัย กิจกรรมที่ต้องอาศัยแรงงานและแรงคิดจากคนเหล่านี้เช่น การหาต้นเรื่อง การทำรูปเล่ม การพิสูจน์อักษร การเรียนรู้จากสิ่งที่อ่าน และขยายความคิดออกไปตามสังคมมหาวิทยาลัยและกลุ่มอิสระต่างๆ ในส่วนกลางก็มีที่นัดพบปะกัน ดังเช่นที่ร้านหนังสือศึกษิตสยาม

ศึกษิตสยาม ร้านหนังสือที่ไม่ธรรมดา

นพ.วิชัย โชควิวัฒน กล่าวว่า

ศึกษิตสยามคือร้านหนังสือของ ส.ศิวรักษ์ ดังนั้น จึงมีลักษณะพิเศษ ไม่ใช่ร้านหนังสือธรรมดา หากเป็นร้านหนังสือที่มุ่งหาหนังสือสำหรับคอหนังสือที่เป็นนักอ่านระดับจริงจัง หรือ Serious Reader ไม่ใช่หนังสือทั่วไป นอกจากนี้ ทางผู้ก่อตั้งยังไม่ได้มุ่งทำร้านหนังสือให้มีกำไรแต่ทำให้อยู่ได้ เพราะศึกษิตสยามไม่ใช่ร้านหนังสือธรรมดาแต่เป็นที่เสวนาของปัญญาชนยุคนั้น

"ตอนที่เราจัดปริทัศน์เสวนาซึ่งอาจารย์สุลักษณ์เป็นผู้ก่อตั้ง จบแล้วหลายคนก็ยังไม่อยากจะแยกย้ายกัน เพราะจะรู้สึกว้าเหว่ทางปัญญา ก็ได้ที่ร้านศึกษิตสยามเป็นที่จัดศึกษิตเสวนาที่ชั้นสอง มาทำสิ่งที่อาจารย์สุลักษณ์เรียกว่า Intellectual Masturbation หาความสุขจากการที่พบปะเสวนาทางปัญญากัน ที่นี่มันเป็นมากกว่าร้านหนังสือ มันเหมือนเป็นคลับหรือสโมสรที่พบปะกันของคนที่ว้าเหว่ทางปัญญา" 

นอกจากนี้ ร้านศึกษิตสยามยังเป็นที่ตั้งของสำนักงานของมูลนิธิโกมลคีมทอง และมูลนิธิเด็ก เป็นสถานที่ "ก่อหวอด" ทางปัญญา ...

ในช่วง อ. ไพฑูรย์ และเพื่อนๆนิสิตนักศึกษาได้เข้าร่วมกิจกรรมกับสังคมศาสตร์ปริทัศน์นั้น ก็พอดีกับการเริ่มก่อตัวของคนรุ่นหนุ่มสาว นิสิตนักศึกษา และประชาชน ที่นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงการเมืองและสังคมไทย คือในช่วงก่อน “ปฏิวัตินักศึกษา 13-14 ตุลาคม พ.ศ. 2516

ผมเพียงเคยเข้าไปฟังการปาฐกถาของอ. สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ที่คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ได้เริ่มรับกลิ่นอายทางการเมืองและสังคม ก็เมื่อเข้ารับราชการเป็นอาจารย์ที่มหาวิทยาลัยรามคำแหง ได้อยู่ในแวดวงการเคลื่อนไหวเพื่อประชาธิปไตยในมหาวิทยาลัย จวบจนช่วง 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ผมยังอยู่วงนอกวงการ แต่มีความคิดความอ่านไปในทางเดียวกัน ไม่ได้เป็นคอมมิวนิสต์ พอจะจัดตัวเองได้ว่าเป็น “พวกสังคมนิยมประชาธิปไตย” (Social Democrat)  อ. ไพฑูรย์ คงจัดได้ว่ามีความคิดในลักษณะเดียวกันนี้ และมีนักวิชาการอาจารย์มหาวิทยาลัยเป็นอันมากก็จัดอยู่ในพวกนี้ ส่วนตัวผมเองได้เข้าไปมีส่วนร่วมกับกลุ่มนักเคลื่อนไหวเพื่อสังคมอีกครั้งก็ช่วงหลัง 6 ตุลาคม พ.ศ. 2519 ซึ่งเป็นช่วงรุกกลับของฝ่ายขวาและทหารทำรัฐประหาร

ในช่วงนี้มีภาควิชาที่เกี่ยวข้องในคณะครุศาสตร์ จุฬาฯ คือภาคบริหารการศึกษา ซึ่งมีดร. ภิญโญ สาธร และดร. วิจิตร ศรีสะอ้าน เป็นผู้บุกเบิก

ในช่วงหลัง 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ดูตามประวัติ อาจารย์ไพฑูรย์อยู่ในระยะเตรียมเติบโตในทางอาชีพนักวิชาการ อาจารย์มหาวิทยาลัย ปี พ.ศ. 2516 เขาจบปริญญาโททางบริหารการศึกษาจากคณะครุศาสตร์ จุฬาฯ และหลังจากนั้น เขาได้ไปศึกษาต่อต่างประเทศ และจบการศึกษาดุษฏีบัณฑิตที่มหาวิทยาลัยพิทส์เบอร์ก (University of Pittsburgh) ในรัฐวิสคอนซิน

ยุคฝ่ายขวาและทหารสายอนุรักษ์ครองอำนาจ อ. ไพฑูรย์และผมอยู่ต่างประเทศ กำลังศึกษาเล่าเรียน ก็พอดีกับการก่อตั้งภาควิชาอุดมศึกษาในปี พ.ศ. 2519 การเมืองหลังจากนั้น เริ่มมีความผ่อนคลายบ้าง ในราวๆปี พ.ศ. 2522-23 เกิดประกาศ 66/2523 อันเป็นการเปลี่ยนนโยบายการเมืองให้ผ่อนคลาย โดยให้นักศึกษาที่ต้องหลบหนีเข้าป่าไป ได้ออกมาอย่างไม่มีความผิด มหาวิทยาลัยสามารถรับเขาเหล่านั้นเข้าเรียนต่อจนจบการศึกษา

อ. ไพฑูรย์ได้ยึดการเป็นนักวิชาการเป็นหลัก เขาได้รับตำแหน่งรองศาสตราจารย์ในปี พ.ศ. 2522 ด้วยวัยเพียง 33 ปี ส่วนผมอยู่ในช่วงความสับสนทางการเมืองทั้งภายนอกและภายในมหาวิทยาลัยรามคำแหง อาจารย์มหาวิทยาลัยมีความเป็นนักการเมืองมากขึ้นไปทุกที ผมได้เลือกการโอนย้ายมาเป็นอาจารย์ที่ภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งเป็นภาควิชาเปิดใหม่ มีทั้งการสรรหาและเลือกอาจารย์จากภายในและภายนอกมาเป็นอาจารย์

ในทางสังคมและการเมือง ผมเลือกทำงานอาสาสมัครให้กับองค์กรพัฒนาเอกชน ส่วนหนึ่งด้วยความรู้สึกผิดในใจที่สังคมไทยมีความเหลื่อมล้ำระหว่างคนยากจนและคนมีอย่างมาก และตัวเองก็ยังไม่ได้สัมผัสสังคมไทยอย่างเพียงพอ

ผมได้รับเชิญจากครูประทีป อึ้งทรงธรรม ให้มาช่วยทำงานทางวิชาการและวิจัย และต่อมาได้เป็นกรรมการมูลนิธิเด็กอ่อนในสลัม และด้วยคำเสนอแนะของ อ. สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ให้ผมทำหน้าที่เลขาธิการของมูลนิธิฯ ตามมาด้วยการเป็นกรรมการให้กับมูลนิธิเด็ก มูลนิธิโกมล คีมทอง และองค์กรเอกชนพัฒนา (Non Governmental Organization – NGO) อื่นๆอีกหลายแห่ง นอกจากนี้ยังเขียนบทความทางวิชาการลงในหนังสือพิมพ์ ที่มากๆและคุ้นเคยกัน ก็มีหนังสือพิมพ์มติชน

ภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์

ในปี พ.ศ. 2523 ผมได้มาสนิทกับอ. ไพฑูรย์ สินลารัตน์อีกครั้ง เมื่อย้ายจากมหาวิทยาลัยรามคำแหง มาเป็นอาจารย์ประจำภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และใช้ชีวิตอาจารย์ประจำในระบบราชการที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย จนกระทั้งลาออกจากจุฬาฯ เมื่อปี พ.ศ. 2542 ในช่วงเวลา 19 ปีที่ได้ทำงานที่ภาควิชาอุดมศึกษานี้

ขอกล่าวถึงความเป็นมาของภาควิชาอุดมศึกษา ที่เปรียบเสมือนบ้านของเรา ในคณะครุศาสตร์สักเล็กน้อย

 เมื่อดำเนินการร่างหลักสูตรเรียบร้อยแล้ว ในปี พ.ศ. 2519 รองศาสตราจารย์ ดร.ภิญโญ สาธรเป็นประธานกรรมการก่อตั้งภาควิชา ซึ่งได้ใช้เวลาอีกหนึ่งปีในการดำเนินการ ภาควิชาอุดมศึกษา จึงได้รับอนุมัติจากทบวงมหาวิทยาลัยให้เป็นภาควิชาหนึ่งในคณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อวันที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2520 และได้รับอนุมัติให้เปิดสอนหลักสูตรระดับมหาบัณฑิต เมื่อวันที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2520 โดยเปิดรับนิสิตปริญญาโทรุ่นแรกในปีการศึกษา 2521 ส่วนหลักสูตรระดับดุษฎีบัณฑิตได้รับอนุมัติให้เปิดสอนในปีการศึกษา 2531 เป็นรุ่นแรก สำหรับหลักสูตรประกาศนียบัตรชั้นสูง สาขาการจัดการอุดมศึกษา หลักสูตรนานาชาติ ได้รับอนุมัติให้เปิดสอนปีการศึกษา 2542 เป็นรุ่นแรก

คณาจารย์ผู้มีส่วนร่วมในการพัฒนาภาควิชามาในช่วงเวลาดังกล่าว ประกอบด้วย

1.    ศาสตราจารย์ ดร. วัลลภา เทพหัสดิน ณ อยุธยา หัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

2.    รองศาสตราจารย์ ดร. ทองอินทร์ วงศ์โสธร อดีตหัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย  อดีตรองปลัดทบวงมหาวิทยาลัย อดีตอธิการบดี มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช และอดีตที่ปรึกษารัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการ

3.    ศาสตราจารย์ ดร. ปทีป เมธาคุณวุฒิ อดีตหัวหน้าภาควิชา มีพื้นฐานทางด้านหลักสูตร การวิจัย และเป็นนักวิจัยที่ดี

4.    ศาสตราจารย์ ดร. ไพฑูรย์ สินลารัตน์ อดีตหัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษา คณบดีคณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย รองอธิการบดีฝ่ายวิจัยมหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิต อดีตประธานองค์การคุรุสภา

5.    รศ. ดร. ประกอบ คุปรัตน์ อดีตหัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษา รองอธิการบดีฝ่ายวิชาการ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย รองผู้อำนวยการสำนักงานคณะรัฐมนตรีศึกษาแห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (SEAMEO)

6.    รองศาสตราจารย์ ดร. วราภรณ์ บวรศิริ นักวิจัยจากสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาแห่งชาติ ทำงานด้านความสัมพันธ์ระหว่างประเทศด้านการศึกษา

7.    รองศาสตราจารย์ ดร. สุกัญญา โฆวิลัยกุล พื้นฐานทางด้าน ธุรกิจศึกษา การวิเคราะห์ระบบ

8.    รองศาสตราจารย์ ดร. ธิดารัตน์ บุญนุช พื้นฐานทางด้านกิจการนิสิตนักศึกษา

9.    รองศาสตราจารย์ ดร. พรชุลี อาชวอำรุง พื้นฐานทางด้านอุดมศึกษา ทั้งการบริหาร แนวคิดใหม่ทางการอุดมศึกษา และความเป็นนานาชาติ และ

10. ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. สุชาติ ตันธนะเดชา พื้นฐานทางด้านวิจัยการศึกษา บริหารการศึกษา เทคโนโลยีสารสนเทศที่ใช้ในทางการศึกษา

และเพื่อให้เข้าใจบรรยากาศชีวิตของอ. จะขอเล่าเรื่องในการบริหารเพื่อก่อร่างภาคมา

อ. ทองอินทร์ วงศ์โสธร เมื่อเป็นหัวหน้าภาควิชานั้น ทุกคนที่เข้ามายังใหม่อยู่ อ. ทองอินทร์ เป็นคนนุ่มนวล มีอารมณ์ครื้นเครงสนุกสนาน และมีประสบการณ์ทำงานกับฝ่ายทบวงมหาวิทยาลัย และกิจการต่างประเทศด้านการศึกษาอยู่แล้ว แม้ อ. ทองอินทร์ได้ย้ายไปเป็นผู้บริหารของมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช และรองปลัดทบวงมหาวิทยาลัย แต่ก็ยังติดต่อไปมาหาสู่กัน

อ. วัลลภา เป็นทั้งอาจารย์และรุ่นพี่ในคณะครุศาสตร์อยู่แล้ว อาจารย์ส่วนหนึ่งในรุ่นพวกผมและไพฑูรย์ ก็เคยเป็นลูกศิษย์อาจารย์กันมา

อ. ปทีป อยู่ในลักษณะเดียวกัน เป็นอาจารย์ที่แม้อยู่ในรุ่นใกล้กัน แต่เป็นรุ่นพี่ในคณะครุศาสตร์ รุ่นก่อนผมและอ. ไพฑูรย์ 2 ปี อาวุโสนับว่ามีผลต่อการทำงานร่วมกัน เราให้ความเคารพและเกรงใจกัน ส่วนหนึ่งก็เพราะอาวุโส

ท่านเหล่านี้ได้เคยมีประสบการณ์การเป็นหัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษามาแล้ว บรรยากาศการทำงานยังเป็นแบบพี่ๆน้องๆ และร่วมมือกันดี

อ. ไพฑูรย์ แบบอย่างของครู

บรรดาอาจารย์ทั้งหลาย คือภาพสะท้อนของการรวมเป็นภาควิชา ภาควิชาจะดีหรือไม่ ก็ขึ้นอยู่กับคุณภาพของอาจารย์ อ. ไพฑูรย์ เป็นตัวอย่างหนึ่ง และเป็นแรงสำคัญในการพัฒนาภาควิชา

อ. ไพฑูรย์ในฐานะอาจารย์ผู้สอน เขาใช้หลักวิชาการด้านการเรียนการสอน ทำให้เกิดผลดีในการจัดการเรียนการสอน เขาเป็นแบบอย่างของการไม่สอนแบบใช้การบรรยาย หรือบอกความรู้เป็นหลัก

การจัดการเรียนการสอนแบบ OLE

เขาคิดถึงวัตถุประสงค์ในการสอนว่า ต้องการสอนผู้เรียนให้บรรลุอะไร (O - Objectives) เนื้อหาความรู้ที่จะจัดเตรียมนั้น ก็คัดสรรให้เป็นไปตามวัตถุประสงค์ เขาคิดถึงกิจกรรมในการเรียนการสอน (L - Learning activities) กิจกรรมที่จะนำไปสู่การเรียนรู้นั้นมีอะไรบ้าง ไม่ใช่ต้องเตรียมเนื้อหาอย่างอัดแน่น แล้วก็บรรยายให้ผู้เรียนได้รับ มีหลายอย่างที่ผู้เรียนสามารถเรียนรู้ได้ด้วยตัวเอง หากเขามีแรงจูงใจ หรือมองเห็นการเรียนนั้นมีความหมาย และเป็นเรื่องสนุก แล้วจะรู้ได้อย่างไรว่าผู้เรียนได้เรียนแล้วบรรลุอะไร ในเรื่องนี้เขาต้องคิดเกี่ยวกับกิจกรรม เนื้อหา และวิธีการที่จะประเมินผล (E - Evaluation)

แนวทางดังนี้ ทั้งหมดเรียกว่า OLE ตามชื่อของลูกอมอมแก้เจ็บคอ

การอุดมศึกษาคืออะไร เรียนแล้วได้อะไร

อ. ไพฑูรย์ในฐานะวิทยากร ให้บริการทางวิชาการแก่ชุมชน เพราะมีภาควิชาแล้ว แต่คนยังไม่รู้จักภาควิชา การเปิดภาควิชาแล้วไม่ใช่ว่าจะมีคนมาเรียน ไม่ใช่ว่าใช้ชื่อจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยแล้วจะได้รับการยอมรับในทันที สังคมจะต้องเห็นความสำคัญของศาสตร์ คือ การอุดมศึกษา (Higher Education) ว่าคืออะไร ในเรื่องนี้ อ. ไพฑูรย์ทำหน้าที่เป็นเหมือนฝ่ายการตลาดให้กับภาควิชามากที่สุด เพราะคนจะเชิญให้เขาไปบรรยาย หรือจัดกิจกรรมทางด้านการเรียนการสอนยุคใหม่ ลูกค้าซึ่งมักจะเป็นพวกสถาบันอุดมศึกษาทั้งของรัฐและเอกชนทั้งหลาย ที่เชิญมาจากทั่วประเทศ สิ่งที่อ. ไพฑูรย์ไปบรรยายและจัดกิจกรรมให้นั้น ก็มักจะเป็นเรื่องจะจัดการเรียนการสอยอย่างไรในสถาบันอุดมศึกษา ให้ได้มีประสิทธิภาพมากที่สุด แล้วก็เป็นเรื่องจะบริหารอย่างไร สถาบันอุดมศึกษาควรมีหลักการในการจัดการคน เงิน สถานที่ วิทยาการ ฯลฯ อย่างไร เหมือนหรือไม่เหมือนกับบริษัทห้างร้าน

สิ่งที่ต้องชื่นชมอ. ไพฑุรย์ส่วนหนึ่งคือความสามารถนำเสนอวิชาการด้านการเรียนการสอนให้กับหลากหลายกลุ่ม  แม้กลุ่มคนที่ยากที่สุด คืออาจารย์ทางการแพทย์ พวกแพทย์ และพวกที่จบการศึกษาจากสถาบันชั้นนำในต่างประเทศ มักเป็นคนเรียนเก่ง เชื่อมั่นในตนเอง สไตล์ของอ. ไพฑูรย์ ไม่ครอบงำความคิด มีงานวิจัย และตัวอย่างที่ประสบความสำเร็จหรือไม่สำเร็จมาแสดงให้ดู อ. ไพฑูรย์ปกติไม่ใช่คนผ่อนคลายนัก แต่เมื่อขึ้นเวทีพูดหรือสอนเมื่อใด ก็จะแจ่มใส คึกคัก มีอารมณ์ขัน อีกส่วนหนึ่งคือการตอบคำถาม คือไม่รู้สึกหวั่นไหวที่จะตอบได้หรือไม่ได้ อีกอย่างหนึ่งคือการเตรียมทัศนคติ เขามองผู้เข้ารับการอบรมอย่างเป็นมิตร การเตรียมจิตใจแบบ ฉันเป็นคนดี/คนเก่ง ท่านก็เป็นคนดี/คนเก่ง (I am ok, you are ok) เมื่อมีการพูดคุยซักถามกัน ก็ไม่เกิดรู้สึกเกร็งหรือถูกลองภูมิ

ในช่วงความเฟื่องฟูของบริการทางวิชาการจากมหาวิทยาลัย ขณะเดียวกันสังคมไทยก็มีความเติบโตทางธุรกิจ เขาต้องการคนเก่งๆในมหาวิทยากรไปจัดการเรียนการสอน การฝึกอบรมให้กับเขาภาคธุรกิจทั้งหลาย ด้านอาจารย์มหาวิทยาลัยก็มีความขัดสนจากรายได้แบบราชการที่น้อยนิด อาจารย์มหาวิทยาลัยจำนวนหนึ่ง จึงได้ผันตัวเองไปรับงานบริการที่มีค่าตอบแทนสูงขึ้นเรื่อยๆ มีการเปิดบริษัทด้านฝึกอบรม ให้คำปรึกษาทางวิชาการ ในขณะที่ยังเป็นอาจารย์มหาวิทยาลัยอยู่ ผมไม่ตำหนิอาจารย์เหล่านี้นัก เพราะส่วนหนึ่งเป็นความจำกัดของมหาวิทยาลัยในแบบราชการ การเริ่มต้นเป็นอาจารย์ แม้จะเรียนมาสูง แต่เงินเดือนจะได้ต่ำเกินคาดคิด อาจารย์ใหม่ต้องปรับตัวเองเพื่อให้ชีวิตอยู่รอดได้ในการเป็นอาจารย์

แต่อ. ไพฑูรย์ก็ยังยืดหลักไม่ยึดติดกับวัตถุนิยม เขารับไปเป็นวิทยากร และทำงานวิชาการให้กับบุคคลและองค์กรภายนอกแบบที่ไม่มองผลประโยชน์เป็นหลัก ลูกค้าของเขาคือสถาบันการศึกษา หรือหน่วยงานที่ไม่แสวงกำไร มีค่าตอบแทนจำนวนหนึ่งที่ไม่มาก ลูกค้าที่เป็นสถาบันอุดมศึกษาของรัฐ ก็ยังมักมีระเบียบราชการ หรือองค์การเป็นข้อจำกัด

อ. ไพฑูรย์ มีความเป็นครูที่ไม่ได้มองผลประโยชน์เงินทองมากกว่าหน้าที่ด้านการเรียนการสอน และเขาได้ประพฤติตัวอย่างเสมอต้นเสมอปลายมาตลอดชีวิต

หลายมิติของการทำงาน

หน้าที่ของอาจารย์มหาวิทยาลัย คือ สอน ทำวิจัย และให้บริการทางวิชาการแก่สังคม และยังมีอื่นๆอีกมาก

อ. ไพฑูรย์ เป็นคนมีความรู้ความสามารถ เขาทำงานได้ดีในหลายๆด้าน เขาสอนได้ดี ไปเป็นวิทยากรก็มีคนอยากฟัง เขียนหนังสือ ตำรับตำรา ก็ทำได้ดี มีคนอ่านกันมากมาย งานบรรณาธิการเป็นอีกงานที่เขาชอบ ดังเช่น เขารับงานเป็นผู้จัดการสำนักพิมพ์ ของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เขาก็รับทำให้ เพราะเขาเป็นคนชอบหนังสือ

ใครให้ทำอะไรในด้านเป็นวิชาการที่เขาถนัด เขามักไม่ปฏิเสธ แต่เพราะชอบและทำอะไรได้หลายๆอย่าง งานเขียนตำรา งานบรรณาธิการจัดทำหนังสือหรือตำราเรียน งานวิจัย แต่งานเหล่านี้ใช้เวลา แต่หากจะเลือกทำ เขาก็ต้องตัดงานอื่นๆ รวมทั้งงานบริหารออก อาจารย์มหาวิทยาลัยหลายคนสามารถขอตำแหน่งทางวิชาการระดับศาสตราจารย์ได้ตั้งแต่อายุ 40 ต้นๆ หากมีเส้นทางวิชาชีพที่แคบสักหน่อย เช่น เริ่มทำงาน ก็สอนแต่น้อยหน่อย และมุ่งเน้นที่การวิจัย มีเหมือนกันที่อาจารย์ในสายการแพทย์ เขาทำวิจัยไม่มาก ไม่แตกต่างไปจากงานรักษาที่ทำเป็นประจำ แต่เขามีความก้าวหน้า บันทึกงานที่ทำอย่างเป็นระบบ แล้วเสนอผลงานในแวดวงวิชาชีพ เหล่านี้เขาเข้าสู่ตำแหน่งวิชาการระดับศาสตราจารย์ได้อย่างรวดเร็ว

แต่อ. ไพฑูรย์ได้ตำแหน่งรองศาสตราจารย์ตั้งแต่อายุ 32 ปีก็จริง แต่เพราะรับงานบริหาร เป็นคณบดีถึง 2 สมัย งานบริการวิชาการ งานเป็นวิทยากร ทำอย่างไม่ขาด จึงไม่มีเวลาวิจัยอย่างลึกๆ เขียนงานเพื่อขอตำแหน่งทางวิชาการอย่างเป็นเรื่องเป็นราว  กว่าจะขอตำแหน่งศาสตราจารย์ได้ ก็เมื่อจะเกษียณอายุราชการแล้ว

ในมหาวิทยาลัยวิจัยในต่างประเทศ อาจารย์จะได้ตำแหน่งศาสตราจารย์กันได้ภายในอายุไม่เกิน 40-45 ปี การทำงานหลังจากนั้น ก็อาจเป็นการบริหารวิชาการ หัวหน้ากลุ่มวิจัย หรืองานที่ปรึกษาทางวิชาการแก่หน่วยงานภายนอก

สภาพชีวิตอ. ไพฑูรย์ในช่วงอายุ 40-60 ปีนี้ เป็นลักษณะ Role overload คือรับงานจนเกินกว่าที่ตัวเองจะรับได้ แต่เมื่อมุ่งมั่นจะทำให้ได้ ก็ต้องไปเบียดเอาเวลาที่ควรใช้พักผ่อน มานั่งหลังขดหลังแข็งทำงาน คนที่ทำงานในองค์การแบบญี่ปุ่นก็มีสภาพเป็นแบบนี้ คนเป็นนักบริหารก็จะมีชีวิตสั้น สุขภาพไม่ดีเท่าคนญี่ปุ่นทั่วๆไป

งานบริหารภาควิชา

ภาควิชาอุดมศึกษา คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ช่วงที่มีบุคลากรครบถ้วน พร้อมที่จะเปิดการเรียนการสอน และเป็นแหล่งอ้างอิงทางการอุดมศึกษาได้ มีคณาจารย์จบการศึกษาระดับปริญญาเอกจากต่างประเทศ โดยเฉพาะจากมหาวิทยาลัยในสหรัฐอเมริกา 10 คนในระยะใกล้เคียงกัน มีการศึกษาและความสนใจที่ต่างกัน แม้บางท่านอาจจะไม่ได้ศึกษาในส่วนที่เกี่ยวกับการอุดมศึกษาโดยตรง แต่ก็นำความรู้ความเชียวชาญมาใช้ในการทำงานร่วมกันได้

มีหลายคนได้เคยทำหน้าที่เป็นหัวหน้าภาควิชาอุดมศึกษา คนละ 2 ปีหรือ 4 ปี ทั้งหมดเป็นผลจากการเลือกตั้งจากเพื่อนร่วมงาน

อ. ทองอินทร์ วงศ์โสธร และอ. วัลลภา มีอาวุโสแตกต่างชัดเจนจากส่วนที่เหลือ เป็นผู้ที่รู้ทิศทางดีว่าภาควิชาที่ก่อตั้งใหม่นี้ควรจะเดินไปทางไหน

อ. ไพฑูรย์ และผม คือคนรุ่นที่มีอาวุโสไม่มาก เกิดในช่วงปี พ.ศ. 2489

อ. ไพฑูรย์ ได้เป็นหัวหน้าภาควิชารุ่นแรกๆ ทำงานเป็นหัวหน้าแบบมีบารมีติดตัวมา คือเป็นวิทยากรทางด้านการเรียนการสอนทางอุดมศึกษาที่มีคนรู้จักและให้ความนับถือ ส่วนผมเรียนมาทางบริหารการศึกษา เคยทำงานบริหารวิชาการระดับคณะวิชาที่มหาวิทยาลัยรามคำแหง แต่ก็ไม่ใช่ความสำเร็จอะไรมากมาย อ. ไพฑูรย์มีวิธีบริหาร คือหาเงินทุนสนับสนุนงานวิจัย แล้วมาแบ่งกันทำ หรือการเป็นบรรณาธิการในเรื่องเกี่ยวกับการอุดมศึกษา แล้วก็จัดสรรแบ่งให้อาจารย์ช่วยกันเขียน อาจารย์ส่วนใหญ่เมื่อมอบหมายให้ทำอะไรที่เป็นวิชาการ มีผลดีต่อการพัฒนาวิชาชีพ เขาก็ร่วมมือกันทำ

การเป็นพี่เลี้ยง (Mentorship)

ในช่วงผมรับหน้าที่เป็นหัวหน้าภาควิชาราวปี พ.ศ. 2529 อ. ไพฑูรย์ได้ช่วยทำหน้าที่เป็นพี่เลี้ยงให้อย่างไม่เป็นทางการ

ในช่วงอ. ไพฑูรย์รับผิดชอบระดับภาควิชา จึงยังไม่มีความขัดแย้ง แต่สมัยเมื่อผมเข้ารับตำแหน่งหัวหน้าภาควิชา ผมอาจเป็นหัวหน้าภาคที่มีความขัดแย้งมากที่สุด เริ่มตั้งแต่ก่อนผมเข้ารับตำแหน่งได้ทราบว่า ระบบพิจารณา 2 ขั้นภาค หรืออาจารย์ทั้งหลายได้ใช้ระบบเวียนกันรับตำแหน่ง และใครจะได้ 2 ขั้นนั้น ก็ให้ไปรับงานเป็นเลขานุการภาควิชา จดรายงานการประชุม ผมไม่เห็นด้วย ขอให้ยืนหลักอำนาจการพิจารณาความชอบให้ 2 ขั้นเป็นของผู้บังคับบัญชา คือหัวหน้าภาค แต่ในการพิจารณานี้หัวหน้าภาค หรือผู้บริหารจะไม่เสนอตนเองเข้ารับความชอบนี้ หากจะมีการให้ความชอบก็ให้คณบดี หรือผู้บริหารระดับสูงขึ้นไป เป็นคนตัดสิน ส่วนงานเลขานุการภาควิชา ผมยกให้เจ้าหน้าที่ธุรการของภาคทำหน้าที่นี้

และเพราะต่างคนต่างจบการศึกษามาในระดับสูง ล้วนมีอัตตะสูง ไม่มีใครยอมฟังใคร สรุปก็คือได้รับการต่อต้าน ผมปรึกษาไพฑูรย์ สินลารัตน์ ว่าควรจะทำอย่างไรดี

อ. ไพฑูรย์ได้แนะนำว่า งานสอนของอาจารย์ เขาก็สอนอย่างตั้งใจกันอยู่แล้ว ส่วนงานควบคุมวิทยานิพนธ์ อาจารย์เขาอยากทำกันอยู่แล้วทุกคน ส่วนงานที่จะริเริ่มใหม่ ดังเช่นการเสนอเปิดการเรียนการสอนในระดับปริญญาเอก ก็ขึ้นอยู่กับหัวหน้าภาคที่จะไปเสนอให้กับคณะกรรมการแต่ละระดับ ซึ่งต้องผ่านไปในหลายระดับ ตั้งแต่ระดับคณะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย และกรรมการของทบวงมหาวิทยาลัย เชื่อว่าเมื่อเปิดสอนได้จริงก็คงจะได้รับความร่วมมือ

ส่วนการสร้างบารมีและชื่อเสียงของภาควิชา ก็ให้จัดการประชุมเชิงปฏิบัติการระดับชาติ โดยทำที่คณะครุศาสตร์ จุฬาฯ นี้แหละ ใครร่วมมือก็มาช่วยกันทำ ส่วนคนที่ไม่ร่วมมือ ก็ไม่เป็นไร เขาคงไม่มาขัดขวางอะไร

เพราะอ. ไพฑูรย์มีประสบการณ์มามากกว่าผม เขาแนะนำว่า ก็ทำกันไปด้วยคนเท่าที่มีและให้ความร่วมมือ งานทดสอบคือการจัดประชุมเชิงปฏิบัติการระดับชาติ ใช้สถานที่ของคณะครุศาสตร์นั้นเอง เป็นการจัดแบบเก็บเงินค่าใช้จ่ายแบบกพอคุ้มทุน เพียงคนละ 700 บาทสำหรับค่าอาหาร เครื่องดื่ม ค่าเอกสาร ตลอดเวลา 4 วัน อ. ไพฑูรย์เป็นคนออกความคิด จะมีแนวทางเสวนาอย่างไร จะเชิญใครมาพูดเรื่องอะไรบ้าง ส่วนงานแรงงานผมรับผิดขอบเอง งานจัดการด้านสถานที่ งานยกโต๊ะเก้าอี้ และร่วมจัดงานก็อาศัยจากนิสิตที่มาเรียนนั้นเอง นิสิตเองเมื่อต้องมีการยกโต๊ะยกเก้าอี้ หรือทำงานระดับล่าง เขาก็อิดเอื้อนอยู่บ้าง แต่ผมใช้หลักนำยกโต๊ะเก้าอี้เองเลย หลังจากนั้นนิสิตปริญญาโทเหล่านั้นเขาก็เข้ามายกแทน และบอกว่า “อาจารย์ไม่ต้องหรอกครับ” พวกผมทำกันเอง

งานประสบความสำเร็จเกินคาด จากที่คาดว่าจะมีคนมาร่วมสัก 60-70 คนก็พอ ก็กลายเป็น 170 คน เข้าร่วมงานแล้ว และก็อยู่อย่างตลอด ไม่ใช่มาในวันแรกแล้ว วันต่อๆมาก็หลบไปกิจกรรมอื่นๆ ทั้งหมดนี้ต้องนับว่า อ. ไพฑูรย์มีบทบาทอย่างมาก ให้คำปรึกษาให้ทำงานท่ามกลางความขัดแย้งได้อย่างเป็นประโยชน์

งานวิทยากร

ในด้านการให้บริการทางวิชาการแก่ชุมชน ผมก็ออกไปเป็นวิทยากรร่วมกับอ. ไพฑูรย์

อ. ไพฑูรย์ เป็นเหมือนหัวหน้าวงดนตรีและนักร้องนำ เปิดการแสดงทั่วราชอาณาจักร ไปด้วยรถไฟก็ไป ลูกค้าคือบรรดาสถาบันอุดมศึกษา มีที่เป็นวิทยาลัยครู หรือสถาบันอย่างราชภัฏ เขากำลังอยู่ในช่วงปรับตัวไปสู่ความเป็นสถาบันที่เปิดการเรียนการสอนหลายสาขาวิชา นอกเหนือจากศาสตร์การพัฒนาครู เขาเชิญมา เดินทางไปด้วยเครื่องบินก็เริ่มมีบ้าง เพื่อนร่วมภาควิชาไม่มีใครตำหนิว่าออกไปทำมาหากิน เพราะไปให้บริการแก่หน่วยงานแบบราชการ ที่ส่วนใหญ่เขามีกรอบค่าตอบแทนที่น้อยนิด ไม่เหมือนกับไปทำงานให้กับเอกชน ซึ่งในระยะหลังนั้น มีเป็นอันมาก ที่อาจารย์มหาวิทยาลัยหันไปหาลูกค้าจากภาคเอกชน ที่เขาก็ต้องการวิทยากรเพื่อไปช่วยงานด้านพัฒนาทรัพยากรมนุษย์

การจัดกิจกรรมพัฒนาคณาจารย์ มักจะเป็นการจัดแบบประชุมเชิงปฏิบัติการ

มีกิจกรรมหลากหลาย มักจะเริ่มต้นด้วยกิจกรรมละลายน้ำแข็ง (Break the ice) ผู้เรียนแนะนำตนเอง หรือระดมสมอง (Brainstorming) ดังเช่นให้ผู้เข้ารับการอบรมได้นำเสนอปัญหาการเรียนที่เขาประสบ ส่วนการบรรยาย ก็บรรยายเป็นช่วงๆ ละ 10-20 นาที และมีการตอบข้อซักถาม ไม่จำเป็นก็ไม่บรรยาย

อ. ไพฑูรย์ เหมือนเป็นนักร้องนำ ผมเป็นนักร้องประสานเสียงตาม อ. ไพฑูรย์เขาจัดกิจกรรม บรรยาย และที่สำคัญ คือสรุปหลักการที่สำคัญ ในระยะต่อๆมา ผมเริ่มรู้จังหวะการทำงานร่วมกัน ผมจะทำหน้าที่ด้านการวิเคราะห์ นำเสนอในประเด็นเกี่ยวกับการบริหารและหลักการอุดมศึกษาบางประการ แต่ก็จะเรียนรู้จากอ. ไพฑูรย์ว่า  จะไม่ไปวิจารณ์อะไรรุนแรง หรือทำให้ผู้รับการอบรมเสียหน้า เมื่อจะตอบคำถามอะไรที่ไม่รู้ ก็ตอบว่าไม่รู้ แล้วไปศึกษามาเพิ่มเติม เพื่อตอบในวันต่อไป ในด้านการนำเสนอของวิทยากร ผมมักมีแนวโน้มพูดมากเกินจำเป็น ซึ่งอาจทำให้บรรยากาศน่าเบื่อได้ เราก็จะมีการส่งสัญญาณกัน ว่าควรหยุดแล้ว

ผมไม่ได้รู้เรื่องการพัฒนาการเรียนการสอนมาก่อน ก็เปิดอ่านตำราจากต่างประเทศเอา เมื่อดำเนินการ จะมีกิจกรรมให้ผู้รับการอบรมนำเสนอทั้งเป็นรายบุคคลและกลุ่มต้องคอยฟังและจดประเด็น และเสนอให้ข้อมูลสะท้อนกลับแก่ผู้เข้ารับการอบรม อ. ไพฑูรย์นอกจากจะนำเสนอหลักการ เขาจะเป็นคนตอบข้อซักถาม และสรุปปิดประเด็น

มองรอบด้าน

ด้วยเกรงว่าจะมองอ. ไพฑูรย์อย่างไม่รอบด้าน เพราะมีบางช่วงที่ผมได้ลาออกจากราชการแล้ว จึงได้โทรศัพท์สัมภาษณ์คนที่น่าจะให้ภาพประเมินอ. ไพฑูรย์ได้ดี มีเพื่อนอาจารย์ และศิษย์เก่าภาควิชาอุดมศึกษาที่ให้ข้อมูลในด้านที่โต้แทนอ. ไพฑูรย์ ท่านเหล่านี้ได้แก่

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. ชวเลิศ เลิศโอฬาร เพื่อนที่เรียนครุศาสตร์รุ่น 07 มาด้วยกัน และเคยเป็นหัวหน้าภาควิชาโสตทัศนศึกษา ครุศาสตร์ เมื่อไปศึกษาต่อต่างประเทศ ก็ไปเรียนมหาวิทยาลัยเดียวกัน

ศาสตราจารย์ ดร. ปทีป เมธาคุณวุฒิ ผู้เคยทำงานหลังเกษียณในยุคที่อ. ไพฑูรย์ เป็นคณบดี

รองศาสตราจารย์ ดร. วัลลภา เทพหัสดิน อดีตอาจารย์ภาควิชาอุดมศึกษา จุฬาฯ และเคยทำงานหลังเกษียณด้วยกันมากับอ. ไพฑูรย์ ที่มหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิต

รองศาสตราจารย์ ดร. อัจฉรา ภานุรัตน์ อดีตรองอธิการบดีมหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์ นิสิตดุษฎีบัณฑิต ผู้ริเริ่มบุกเบิกกงานด้านความเป็นนานาชาติ เป็นประธานจัดงาน Surin International Folklore Festivval หรือ SIFF ซึ่งจัดดำเนินการมากว่า 15 ปีแล้ว ได้ขยายกิจกรรมไม่ใช่เพียงในจังหวัดสุรินทร์ แต่ได้ผลัดเวียนกันไปในที่ต่างๆด้วย

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. ประโยชน์ คุปต์กาญจนากุล อดีตอธิการบดีมหาวิทยาลัยราชภัฏสุราษฎร์ธานี ไพฑูรย์ สนใจเรื่องงานด้านประวัติศาสตร์ และปรัชญา ซึ่งนำไปสู่งานค้นคว้าและเขียนเรื่องเกี่ยวกับประวัติศาสตร์การศึกษา และปรัชญาการศึกษา

ก่อนที่จะเขียนบทความนี้ ผมได้โทรศัพท์ถึงเพื่อนนักวิชาการ และเพื่อนรุ่นน้องที่เคยเป็นศิษย์ของภาควิชาอุดมศึกษา เพื่อให้มองอย่างอิสระ บางคนเขียนตอบมาเลย ซึ่งต้องขอบพระคุณมานะที่นี้ และผมจะได้นำเสนอทั้งหมดผ่านทาง Web blog และมีการนำเสนอต่อไปทางวิชาการอย่างง่ายในประเด็นที่ขยายความต่อจากที่อ. ไพฑูรย์ได้นำเสนอ

บุคคลต้นแบบ

ใครเป็นครูหรือบุคคลต้นแบบที่ทำให้อ. ไพฑูรย์เป็นดังที่เป็นในปัจจุบัน? ในการเขียนบทความนี้ อ. ไพฑูรย์ได้เอ่ยถึงบุคคลต้นแบบ 3 ท่าน ที่เขาเคารพ และเป็นแบบอย่างให้กับเขา คือ อาจารย์สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ศาสตราจารย์สุมน อมรวิวัฒน์ และศาสตราจารย์วิจิตร ศรีสะอ้าน

หนึ่ง คือ อาจารย์สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ซึ่งอ. ไพฑูรย์ได้รับประสบการณ์จากการเข้าร่วมในกลุ่มคนหนุ่มสาวที่มาร่วมวงเสวนาและกิจกรรมอื่นๆของวารสารสังคมศาสตร์ปริทัศน์ รวมถึงการนัดพบและเสวนากันที่ร้านหนังสือศิกษิตสยาม ซึ่งอ. สุลักษณ์เป็นเจ้าของ อ. สุลักษณ์ได้รับการศึกษาจากโรงเรียนอัสสัมชัญ ไปศึกษาต่อต่างประเทศ จบปริญญาตรีทางด้านปรัชญาประวัติศาสตร์ และวรรณกรรม จากมหาวิทยาลัยแลมปีเตอร์ ในแคว้นแวลส์ สหราชอาณาจักร และ ปี พ.ศ. 2503 สำเร็จการศึกษา และสอบเนติบัณฑิตอังกฤษ จากสำนักเดอะมิดเดิล เทมเปิล

ในส่วนของความเป็นปัญญาชน การคิดอย่างอิสระ การเขียน และการส่งเสริมงานเขียน และการเป็นบรรณาธิการ สิ่งเหล่านี้น่าจะมีอิทธิพลมาจากอ. สุลักษณ์

สอง ศาสตราจารย์กิตติคุณ สุมน™ อมรวิวัฒน์ (เกิด 2475) อดีตอาจารย์ประจำคณะครุศาสตร์ ปัจจุบันเป็นราชบัณฑิตภาคีสมาชิกศาสตราจารย์กิตติคุณ สุมน™ อมรวิวัฒน์ (ราชบัณฑิต) สำนัก : ธรรมศาสตร์และการเมือง อ. สุมน เกือบเหมือนอาจารย์ที่ปรึกษาของอ. ไพฑูรย์เมื่อเขาเป็นนิสิตปริญญาตรีอยู่ นับเป็นครูต้นแบบของเขา เป็นคณาจารย์ผู้ใหญ่ที่เขาให้ความเคารพ และเป็นผู้มีอิทธิพลต่อการดำเนินชีวิตของเขาต่อมา และ

สาม ศาสตราจารย์พิเศษ วิจิตร ศรีสอ้าน (22 ธันวาคม พ.ศ. 2477 — ) อ. วิจิตร เป็นผู้มีคุณูปการต่อภาควิชาอุดมศึกษา เป็นนายกสภามหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช อดีตรัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการ อดีตปลัดทบวงมหาวิทยาลัย อดีตอธิการบดีมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช อดีตอธิการบดีมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี อดีตรองประธานสถาบันวิจัยจุฬาภรณ์ และอดีตนายกสภามหาวิทยาลัยราชภัฏเทพสตรี

อ. วิจิตร เป็นผู้มองเห็นความสำคัญของการต้องพัฒนาระบบบริหารอุดมศึกษา ทั้งทางด้านการจัดการ การเรียนการสอน การวิจัย และการให้บริการวิชาการแก่ชุมชน ท่านเป็นคนพูดได้ดีเยี่ยม และเป็นบุคคลสำคัญที่สนับสนุนให้เกิดภาควิชาอุดมศึกษาขึ้นที่คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดยรวม อ. วิจิตร คือ นักการอุดมศึกษา เป็นผู้รู้ที่ชี้ทิศทางของการอุดมศึกษา ทำให้ดูเป็นตัวอย่าง ได้อำนาจรัฐ อำนาจราชการ และหลักวิชาการ ที่จะทำงานใหม่ทางการศึกษาให้บรรลุผล

เล่าเกร็ด

ต่อไปนี้จะเป็นเล่าเกร็ดชีวิตการเป็นนักวิชาการ ของอ.ไพฑูรย์ ในส่วนที่ผมมีประสบการณ์ร่วมด้วย

กรุณาใช้ภาษาไทย

ในช่วงที่เราก้าวสู่ความเป็นไทย จะเรียกว่า “ไทยนิยม” หรือ Thainization ก็ได้

ที่สถาบันราชภัฏแห่งหนึ่งในภาคใต้ ในยุค 30-40 ปีมาแล้วที่เรายังใช้แผ่นโปร่งใสเป็นสื่อในการสอน เราเตรียมสื่อที่ใช้ภาษาอังกฤษค่อนข้างมาก แต่ก็คิดว่าอาจารย์มหาวิทยาลัยน่าจะเข้าใจ วิทยากรอ. ไพฑูรย์และผมบรรยายและดำเนินการไปไม่ได้เท่าใด ก็มีเสียงดังฟังชัดจากด้านหลังของห้องประชุม “อาจารย์ครับ กรุณาใช้ภาษาไทย”

วัฒนธรรมทางภาคใต้ หากเขามีข้อขัดข้องอะไร เขาจะพูดเลย

ไม่ใช่เรื่องใหญ่ วิทยากรปรับตัว ให้เป็นไปตามคำขอ สำหรับอ. ไพฑูรย์ยิ่งเป็นเรื่องง่าย เขาเป็นอาจารย์ภาษาไทยมาก่อน เขาเป็นผู้ยืนหยัดให้ไทยต้องมีแบบฉบับการพัฒนาตนเอง ไม่ใช่เอาแต่เดินตามฝรั่ง

ในยุคไทยนิยมนี้ วิทยากรเองก็จะแต่งชุดพระราชทาน ไม่ใส่เสื้อนอก หรือใส่เสื้อเชิร์ตแล้วผูกเนคไทร์ ก็ยังไม่เป็นไทยแท้ อ. ไพฑูรย์ และผมก็แต่งกายไปตามสมัย ใส่เสื้อชุดพระราชทานแขนสั้นสีขาว

ในช่วงเวลาเดียวกันนี้ ในประเทศมาเลเซีย ทางตอนใต้ลงไปอีกของเรา เขาก็เข้าสู่ยุค “มาเลย์นิยม” หรือ Malaysianization ก่อนประกาศอิสรภาพ มาเลเซียใช้ภาษาอังกฤษเป็นสื่อกลางในการสื่อสาร แต่ในทางการเมือง เมื่อประเทศเป็นอิสระแล้ว เขาต้องปลุกความรักชาติ ไม่ใช่จะต้องเดินตามตะวันตก

แต่ในวันนี้ มาเลเซียได้ปรับเปลี่ยนไปแล้ว นายกรัฐมนตรีมหาเธ บิน โมฮัมหมัด (Mahathir Bin Mohamad) ในวัย 94 ปีเปรยว่า “นโยบายใช้ภาษามาเลเซียในสถาบันการศึกษาเสียทั้งหมดนั้น น่าจะไม่เหมาะสมกับโลกที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว ชาวมาเลเซียต้องมีทักษะในการสื่อสารกับนานาชาติมากขึ้น ต้องก้าวทันวิทยาการ จะมานั่งแปลตำราเป็นภาษามาเลเซีย คงจะไม่ทันกาล การสอนในสายวิทยาศาสตร์ คอมพิวเตอร์ เทคโนโลยีเหล่านี้ ตำราเปลี่ยนกันทุกครึ่งปี หรือหนึ่งปี ควรจะสอนเป็นภาษาอังกฤษ แล้วใช้ตำราภาษาอังกฤษโดยตรงไปเลย

วิทยากรตกเครื่อง

อ. ไพฑูรย์และผม เป็นคนตรงต่อเวลา รับนัดบรรยายแล้ว ก็จะไปตามเวลา หรือก่อนเวลา

ในการทำงานร่วมกัน เราเป็นทีมวิทยากรขนาด 2 คนบ่อยครั้ง มีบางมหาวิทยาลัยที่ส่งเสริมการพัฒนาคณาจารย์ ดังที่มหาวิทยาลัยขอนแก่น เขามีคนที่เล่นเรื่องการพัฒนาการเรียนการสอนอยู่หลายคน แต่เวลาจัดการฝึกอบรมทางด้านนี้ เขาก็ขอความอนุเคราะห์จากอาจารย์ไพฑูรย์

ในยุคที่ค่าเครื่องบินลดลงแล้ว เขาสามารถจัดค่าเดินทางด้วยเครื่องบินได้แล้ว กิจกรรมการเดินทางของเราจึงใช้เวลาน้อยลง ไม่เหมือนรถไฟที่ต้องใช้เวลาทั้งคืนเพื่อเดินทาง

มีครั้งหนึ่งที่ต้องไปจัดฝีกอบรมที่ใช้เวลา 2-3 วัน เขาก็จัดบริการเดินทางให้เหมือนเดิม วิทยากรอ. ไพฑูรย์และผมก็ทำเหมือนเคยทำมาแล้วสัก 10 ครั้ง สำหรับวิทยากร คือตื่นแต่ตี 3 ครึ่ง ไปถึงสนามบินให้ได้ทัน 90-100 นาทีก่อนเครื่องออก ซึ่งราวๆ 6:00 น. แต่ในช่วงหนึ่งอากาศไม่ดีเนื่องจากมีมรสุมพัดผ่าน ไม่ปลอดภัยที่จะบินลงที่สนามบินขอนแก่น นักบินตัดสินใจเปลี่ยนเส้นทางไปลงที่สนามบินอุบลราชธานี แล้วก็ใช้รถโดยสารพาคนไปส่งที่สนามบินขอนแก่น ปรากฏว่าแทนที่จะถึงที่สนามบินขอนแก่นภายใน 7:30 น. ก็กลายเป็นไปถึงในเลาบ่าย 14:00 น. แทนที่จะได้เริ่มสอนเวลา 9:00 น. ก็กลายเป็นช้าไป 4-5 ชั่วโมง อาจารย์ผู้จัดงานต้องจัดกิจกรรมแก่ขัดไป ผู้เข้ารับการอบรมกว่า 150 คนได้รับผลกระทบ ทางผู้จัดและวิทยากรต้องปรับแผนการฝึกกอบรมในอีก 2 วันต่อมา

จากนั้นมา ผมเองเปลี่ยนนโยบายว่า จะไปทำงานที่ไหน ระยะทางสัก 400 กม. ขึ้นไป หากเราเป็นคนหลัก ขอให้ได้เดินทางล่วงหน้าก่อน 1 วัน จะเป็นเครื่องบิน รถไฟ รถโดยสาร หรือขับรถไปเอง ก็ยังพอได้ ยังมีเวลาปรับเปลี่ยนทัน คนจัดงานเองก็จะได้ไม่เครียด คนเป็นวิทยากรเองก็ผ่อนคลายหน่อย

วิทยากรใช้ภาษาอะไรนะ?

ที่มหาวิทยาลัยอัสสัมชัญ (Assumption University) ซึ่งเป็นมหาวิทยาลัยนานาชาติ เขาเชิญให้ไปจัดกิจกรรมด้านการเรียนการสอน ซึ่งก็เหมือนกับที่อื่นๆ คณะผู้จัดบอกว่า “บรรยายเป็นภาษาไทยปนอังกฤษได้” วิทยากรอ. ไพฑูรย์และผมก็ไม่หนักใจอะไร เตรียมตัวไปเหมือนกับหลายๆแห่งที่เชิญไปในลักษณะเดียวกัน ในสมัยก่อนนี้ อุปกรณ์การสอนที่สำคัญคือแผ่นโปร่งใส ต้องใช้ปากกาเขียนเอา

แต่เมื่อไปในชั้นเรียน ผู้รับการอบรมเป็นอาจารย์ที่บางส่วนเป็นคนไทย แต่เป็นอันมาก เป็นอาจารย์ชาวต่างชาติ ซึ่งเราควรต้องสอนเป็นภาษาอังกฤษ

อ. ไพฑูรย์กับผมต้องมาปรับตัว เอาแผ่นโปร่งใสมาเตรียมใหม่ เป็นภาษาอังกฤษ แบสลับกันสอนไป แล้วก็เตรียมกันไป บางส่วนบรรยายไป เขียนไป ผ่านครึ่งวันแรก จึงได้เตรียมแผ่นโปร่งใสของวันแรกหมด

วิทยาการทั้งอ. ไพฑูรย์และผมมีประสบการณ์ในเรื่องที่บรรยายมาพอควรแล้ว จึงแก้ปัญหาเฉพาะหน้าไปได้ และนับเป็นครั้งแรกที่ได้ฟังอ. ไพฑูรย์บรรยายเป็นภาษาอังกฤษ เขาพูดสื่อสารภาษาอังกฤษได้ แต่มีสำเนียงคล้ายหัวหน้าเผ่าอินเดียนแดงพูดภาษาอังกฤษ ในยุคนั้นเทคโนโลยีการสอนยังไม่มีเครื่องคอมพิวเตอร์ อินเตอร์เน็ตบริการ มิฉะนั้น เราคงใช้การเปิดจอและเรียกไฟล์มาใช้ในการสอน

ทำบุญร่วมกันมา

ครอบครัวนักวิชาการ การเป็นนักวิชาการ อาจารย์มหาวิทยาลัย เป็นอาชีพที่มีสถานะทางสังคมสูง แต่มีสถานะทางเศรษฐกิจต่ำ หากนับรวมการเตรียมตัวสู่วิชาชีพครูและนักการศึกษานี้ คงกว่า 50 ปี ส่วนผมได้ออกจากจุฬาลงกรณ์มา แต่ก็ยังอยู่ในแวดวงวิชาการอยู่สัก 40 ปี

ย้อนกลับมาสู่ความเป็นเพื่อนกันมา อ. ไพฑูรย์และผม เป็นนักวิชาการเหมือนกัน มีแตกต่างกันบ้างในเรื่องของครอบครัว โดยหลักๆ ทำงานอยู่ ณ ในกรุงเทพฯ ผมเคยทำงานที่มหาวิทยาลัยรามคำแหง ก่อนย้ายมาที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ส่วนอ. ไพฑูรย์ทำงานที่จุฬาฯ มาตลอดจนเกษียณอายุราชการ

อ. ไพฑูรย์ เริ่มเป็นอาจารย์ครั้งแรกก็ที่คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อเขาเลือกซื้อบ้านนั้นเขาเลือกบ้านที่ฝ่ายภริยาจะได้เดินทางไปทำงานได้อย่างสะดวก คือที่หมู่บ้านสัมมากร อ. ไพฑูรย์เองมีพื้นเพเป็นคนชานเมืองกรุงเทพฯอยู่ก่อนแล้ว คือเป็นคนหนองจอก บ้านของเขาในปัจจุบันก็คือหลังเดิมที่ได้จัดหามาเมื่อครั้งแต่งงานกับคุณอภิรัตน์ บ้านอยู่ห่างจากที่ทำงานของภรรยา คือที่มหาวิทยาลัยรามคำแหงเพียง 8.8 กม. ใช้เวลาการเดินทางตามการคำนวณของ Google Map เพียง 24 นาที

อ. ไพฑูรย์ และภรรยาที่ได้อยู่กินร่วมกันมา ไม่มีบุตร และอ. ไพฑูรย์ไม่คิดจะขอเด็กมาเลี้ยง ทั้งสองยังคงอยู่ด้วยกัน 2 คน ภรรยาเกษียณราชการแล้ว ก็อยู่บ้านเป็นหลัก ทำงานบ้านเอง เหมือนแม่บ้านของฝรั่ง ชีวิตของผมเมื่อเป็นอาจารย์กว่า 26 ปี ก็คล้ายๆกัน ต้องกินอยู่อย่างเรียบง่ายและประหยัด การรับประทานอาหารกลางวัน ก็กินที่โรงอาหาร ส่วนอาหารเช้าและเย็น ส่วนใหญ่ก็รับประทานที่บ้าน อย่างง่ายๆ มีกับข้าวสัก 2-3 อย่าง ถือหลักมีรายได้น้อยก็ใช้น้อย และปฏิบัติจนชิน ไม่รู้สึกเป็นความยากลำบากอะไร

อ. ไพฑูรย์ เป็นนักวิชาการ ได้มีโอกาสได้ไปทำงาน เสนอผลงานหรือไปประชุมในต่างประเทศ ก็ชวนภรรยาไปด้วยทุกครั้ง ส่วนนี้ถือเป็นรางวัลของนักวิชาการ

เมื่อเร็วๆนี้ผมเคยคุยกับคุณอภิรัตน์ว่า “ต่อไปนี้ควรมีเวลาพักผ่อน น่าจะชวนกันไปเที่ยวให้มากๆนะ” คุณอภิรัตน์ “บอกว่าไปมามากแล้ว จนไม่รู้ว่าจะไปที่ไหน เพราะไปมาหลายประเทศทั่วโลก ทั้งอเมริกาเหนือ อเมริกาใต้ ยุโรปตะวันตก ยุโรปตะวันออก รวมถึงเอเชีย อย่างจีน อินเดีย ASEAN

ผมบอกว่า “ไปเที่ยวแบบใกล้ๆในเมืองไทยสิ”

อ. ไพฑูรย์เป็นคนสมถะแม้ในปัจจุบัน เขาก็ยังคงทำงานสอน ใครมาเชิญไป ซึ่งมักจะได้แก่ลูกศิษย์ ก็ให้มีรถมารับส่ง ในระยะหลังมีปัญหาโรคกระดูกพรุน กระดูกสันหลังทรุดตัว ต้องผ่าตัดเสริมหมอนรองกระดูกเป็น Titanium 7-8 ข้อ จึงเดินหรือเคลื่อนไหวได้น้อยลง ระยะแรกๆก็ใช้ไม้เท้า แต่ระยะหลัง “จัดหารถเข็นมาให้ ก็เลยใช้รถเข็นตลอด ไม่ได้เดินเองเลย” คุณอภิรัตน์เล่าให้ฟัง “ชาติก่อน เขาคงดูแลเรามามาก ชาตินี้คงถึงคราวที่เราจะต้องเป็นฝ่ายดูแลเขา”

ปัจจุบันนี้คุณอภิรัตน์เป็นทั้งภรรยา เพื่อน เลขานุการ และพยาบาลผู้ดูแลใกล้ชิด

ไพฑูรย์ไม่ได้มองสภาพที่เกิดขึ้นว่าเป็นความทุกข์ยากอะไรพิเศษ เขามองตัวเองว่าต้องปรับสภาพการใช้ชีวิตให้สอดรับกับข้อจำกัดที่เกิดขึ้น ดังเมื่อไปเป็นวิทยากร เดินทางไปเองไม่ได้ แต่ถ้ามีคนไปรับ/ส่ง ก็จะไปได้ เมื่อสภาพร่างกายจำกัด เดินไม่ได้ แต่ถ้ามีคนช่วยเข็นรถให้ ก็ไปได้อย่างไม่จำกัด

การเจ็บป่วยในลักษณะอ. ไพฑูรย์เกิดขึ้นได้กับทุกคน ในช่วงที่เราอายุเลย 70 ปีขึ้นไป ไม่ป่วยด้วยโรคนั้น ก็เป็นโรคนี้ มีเพื่อนบางคนที่ป่วยเป็นอัลไซเมอร์ ความจำเริ่มถดถอยลงไปทุกที แม้สภาพร่างกายจะดูเป็นปกติ ที่ผมพูดเรื่องนี้ไม่ใช่เพื่ออ.ไพฑูรย์ แต่เพื่อเตือนสติคนทำงานรุ่นหลังๆ ที่ยังไม่ได้เจ็บป่วยอะไร ไม่ต้องไปหักโหมชีวิตกับงานมากนัก กำหนดปริมาณงานที่จะรับให้พอเหมาะกับตัวเอง ทำให้ดีที่สุด แต่ก็ให้นึกถึงมิติอื่นๆของชีวิตด้วย

ในสุดท้ายนี้ ขอถือโอกาสอวยพรไปยังลูกศิษย์ทั้งหลายว่าต้องดูแลสุขภาพ การตั้งใจทำงานเป็นสิ่งที่ดี ทุ่มเทให้กับงานเป็นสิ่งที่ดี แต่ก็ต้องรู้จักออกกำลังกาย ต้องนอนหลับพักผ่อน อย่าให้มีโรคที่คืบคลานมาแบบไม่รู้ตัวดังโรคกระดูกพรุน

ทำงานให้ได้สัก 1 ใน 3 ของไพฑูรย์ก็นับว่าพอแล้ว มีอะไรมากกว่านี้ก็ถือว่าให้รู้จักศิลปะของการปฏิเสธ และเลือกรับ ที่เหลือเวลาก็ให้ทุ่มเทกับงานที่รัก ต้องรู้จักดูแลสุขภาพ การพักผ่อน ออกกำลังกาย และหาสันทนาการของชีวิต  สนุกสนานบ้าง ทำงานที่รักจนวันสุดท้ายของชีวิตก็ดีไม่เป็นไร แต่ควรดูแลผ่อนหนักผ่อนเบา ปล่อยวางบ้าง

ทำงานยังไม่เสร็จอย่างที่ต้องการ ก็ไม่เป็นไร เก็บไว้ทำชาติหน้าก็แล้วกัน