หน่วยที่ 11. ข้อแนะนำสำหรับประชาชนเกี่ยวกับไข้หวัดนก

ประกอบ คุปรัตน์ (Pracob Cooparat)
ศึกษาและเรียบเรียง

มูลนิธิก้าวไกลในเอเซีย
SpringBoard4Asia Foundation (SB4AF)
Tel: +66 2 3548254, +66 2 3548255
Fax: +66 2 3548255
Email: pracob@sb4af.org
Blogger: http://pracob.blogspot.com

Keywords: ไข้หวัดนก, Bird Flu

หน่วยที่ 11. ข้อแนะนำสำหรับประชาชนเกี่ยวกับไข้หวัดนก

การรับรู้ข่าวสาร

หลักการรับรู้ และเรียนรู้อย่างง่ายๆ คือ

1. อะไร (What) โรคไข้หวัดนกคืออะไร มันระบาดได้อย่างไร
2. ช่วงเวลาในการระบาด (When) ดังเช่นในช่วงเวลาหน้าหนาวของประเทศเขตร้อน ในประเทศไทยช่วงที่เสี่ยงที่สุดคือช่วงเดือนพฤศจิกายน ธันวาคม และข้ามปีมาเป็นมกราคม กุมภาพันธ์ แต่ความจริงการระบาดและฟักตัวอาจกินไปมากกว่านั้นได้ และในบางครั้งอาจมีการระบาดแบบเรื้อรังดังได้เกิดขึ้นแล้วในช่วงปี พ.ศ. 2547-2548
3. สถานที่ๆ ที่มีความเสี่ยงในการระบาด (Where) ขณะนี้ประเทศที่มีความเสี่ยงในการระบาดมีทั้งในประทศจีน เวียดนาม ไทย และกลุ่มเอเชียทั้งหลายอีกหลายประเทศ แต่เฉพาะในประเทศไทย จังหวัดที่มีการเลี้ยงสัตว์ปีกกันมาก มีแหล่งที่นกจากทางเหนือย้ายถิ่นมาพักอาศัย เช่นตามหนองน้ำ บึง หรือทะเลสาป ส่วนเหล่านี้ก็มีความเสี่ยงเพิ่มขึ้น
4. เกี่ยวกับคนประเภทใด (Who) อยู่ท่ามกลางกลุ่มคนที่มีความเสี่ยงในการระบาดหรือไม่ มีอาชีพที่เสี่ยงต่อการระบาดและติดเชื้อหรือไม่ อาชีพใดที่ต้องเกี่ยวกับการเลี้ยงสัตว์ปี ฆ่าสัตว์ปีก การประกอบอาหาร หรือต้องอยู่ใกล้กับผู้คนจำนวนมากๆ เช่น โรงเรียน ค่ายทหาร รวมถึงทำงานในโรงพยาบาลที่มีผู้ป่วยประเภทต่างๆ เข้าออกเป็นประจำ ดังนี้ก็มีความเสี่ยงมากเป็นพิเศษ
5. มีความรู้ในการดูแลตนเองหรือไม่ (How) ความรู้อะไรคือส่วนที่จำเป็นมาก และอะไรคือส่วนที่รู้ไว้ก็ดี

กิจกรรม

อาหารการกิน

1. ไอสครีมไข่แข็ง เป็นอาหารที่มีความปลอดภัยเพียงพอหรือไม่ และเพราะเหตุใด
2. ไอสครีมที่มีขายตามร้านที่ทำในระบบอุตสาหกรรมแล้ว มีความปลอดภัยหรือไม่
3. Pudding เป็นขนมหวานที่ทำจากส่วนผสมของไข่เหมือนกัน มีความปลอดภัยในการบริโภคหรือไม่
4. ไข้เยี่ยวม้า ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
5. ไข่เค็ม ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
6. ไก่หยอง ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
7. ไก่ทอด ไก่ย่าง ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
8. ไก่แช่เหล้า ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
9. ก๋วยเตี๋ยวเป็ดตุ๋น ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
10. ห่าน หรือเป็ดพะโล้ ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด
11. ทองหยิบ ฝอยทอง สังขยา ปลอดภัยจากโรคไข้หวัดนกหรือไม่ และเพราะเหตุใด

คำตอบที่ดี

ผู้เรียนจะได้คำตอบที่ดีที่สุดเมื่อได้เข้าใจกระบวนการทำอาหารนั้นๆ การดูแลความสะอาดในแต่ละขั้นตอน

กิจกรรม

การทำลายซากสัตว์ปีกที่ป่วยมีวิธีการอย่างไร

1. ทำไมใช้วิธีการทำลายด้วยการใช้ถุงพลาสติก แล้วฝังดิน
2. ทำไมไม่ใช้วิธีการเผาด้วยความร้อน
3. ทำไมคนที่ทำหน้าที่ทำลายสัตว์ป่วยจึงต้องมีผ้าปิดปากและจมูก
4. คนที่ทำงานทำลายสัตว์ปีก จะทำความสะอดร่างกายเมื่อหมดภารกิจในแต่ละวันอย่างไร ทำอย่างไรจึงจะปลอดภัย ไม่ไปแพร่เชื่อให้บุคคลในครอบครัวต่อไป
5. เมื่อความร้อนทำลายเชื้อไวรัสได้ ทำไมไม่ใช้วิธีการต้มให้สุกแล้วนำมาบริโภค
6. น้ำยาที่ใช้ในการฆ่าเชื้อนั้นเขาใช้อะไร
7. ในกิจกรรมทำลายสัตว์ปีกนั้น ใครเป็นผู้ควบคุม และจะรู้ได้อย่างไรว่า ได้เป็นการตัดสินใจที่ถูกต้องแล้ว 8. ในการทำลายสัตว์ปีกนั้น เป็นความสูญเสียต่อเกษตรกร เจ้าของฟาร์มสัตว์นั้นๆ ในทุกประเทศจะมีมาตรการช่วยเหลือทางด้านเศรษฐกิจต่อเจ้าของ ของประเทศไทยมีมาตรการดังกล่าวอย่างไร
9. จะทราบได้อย่างไรว่ามีการดำเนินการที่โปร่งใส เป็นธรรม และอย่างคำนึงถึงผู้ที่ต้องเสียผลประโยชน์ไป

การป้องกันและควบคุมการระบาด

1. ทำไมจึงไม่ส่งเสริมให้มีการขายสัตว์ปีกด้วยการขายเป็นๆ และฆ่าถอนขน คนบางส่วนต้องการได้สัตว์ปีกที่มีความสด
2. ทำไมจึงเพ่งเล็งการเลี้ยงเป็ดแบบไล่ทุ่ง
3. เมื่อนกป่าบินข้ามทวีปเป็นตัวพาหะนำโรคมา ทำไมจึงไม่กำจัดนกป่าเหล่านั้น
4. ที่เรียกว่าการเลี้ยงสัตว์ปีกแบบฟาร์มปิดนั้นหมายความว่าอย่างไร
5. สัตว์ปีกขนาดใหญ่อย่างนกกระจอกเทศ หรือนกอีมู มีสิทธิติดไข้หวัดนกหรือไม่
6. เมื่อนกป่า นกเป็ดน้ำลงมาพักในแหล่งน้ำธรรมชาติ ซึ่งมีปลาและสัตว์น้ำ หากนกเหล่านั้นเป็นพาหะนำโรค ปลาจะเป็นตัวนำโรคต่อไปได้หรือไม่
7. ในการระบาดของไข้หวัดนกในไทย พบว่ามีเสือที่ฟาร์มเสือป่วยตายด้วยไข้หวัดนกด้วย ทำไมจึงมีการติดจากสัตว์ปีกไปสู่สัตว์เลี่ยงลูกด้วยนมได้
8. เมื่อมีปัญหาด้านโรคไข้หวัดนก ที่ระบาดในสัตว์ปีก รัฐบาลควรมีนโยบายในการเลี้ยงอย่างไร
9. ไม่ควรมีการส่งเสริมให้เลี้ยง หรือมีวิธีการอื่นๆ

ความรู้ขั้นพื้นฐานเกี่ยวกับไข้หวัดนก

ถาม - ไข้หวัดนก-สาเหตุของโรค

เกิดจากเชื้อไวรัส Avian Influenza type A ในตระกูล Orthomyxoviridae ซึ่งเป็น RNA ไวรัสชนิดมีเปลือกหุ้ม โดยมีแอนติเจนที่สำคัญได้แก่ Hemagglutinin (H) มี 15 ชนิด และ neuraminidase (N) มี 9 ชนิด

ถาม - ไข้หวัดนก-แหล่งของเชื้อโรค

แหล่งของเชื้อโรค ได้แก่ นกเป็ดน้ำ นกอพยพ และนกตามธรรมชาติเป็นแหล่งรังโรคโดยไม่แสดงอาการ เป็ด ไก่ ในฟาร์มและในบ้านสามารถติดเชื้อและแสดงอาการของโรคได้

ถาม - ไข้หวัดนก-วิธีการติดต่อระหว่างสัตว์
เชื้อไวรัสจะถูกขับถ่ายออกมาทางอุจจาระจากนก และติดต่อสู่สัตว์ปีกที่ไวต่อการรับเชื้อทางระบบทางเดินหายใจและทางเดินอาหาร

ถาม - ไข้หวัดนก-ระยะฟักตัวและอาการในสัตว์

ระยะฟักตัวของโรคนี้ในสัตว์สั้นเพียงไม่กี่ชั่วโมง ถึง 3 วัน ในสัตว์มีอาการซึม ซูบผอม ไม่กินอาหาร ขนยุ่ง ไข่ลด ไอ จาม หายใจลำบาก หน้าบวม หงอนและเหนียงบวม มีสีคล้ำ มีอาการทางประสาท ท้องเสีย อาจตายกระทันหันโดยไม่แสดงอาการ อัตราการตายอาจสูงถึง 100 %

ถาม - ไข้หวัดนก-วิธีการติดต่อระหว่างสัตว์สู่คน

คนสามารถติดเชื้อจากสัตว์ได้จากการสัมผัสสัตว์ป่วยโดยตรง และโดยทางอ้อมจากการสัมผัสกับสิ่งคัดหลั่งจากสัตว์ที่เป็นโรค เช่น อุจจาระ น้ำมูก น้ำตา น้ำลายของสัตว์ที่ป่วย จากการเฝ้าระวังโรคยังไม่พบว่ามีการติดต่อระหว่างคนสู่คน ผู้ที่มีความเสี่ยงในการเกิดโรคได้แก่ ผู้ที่มีอาชีพและใกล้ชิดกับสัตว์ปีก เช่น ผู้เลี้ยง ฆ่า ขนส่ง ขนย้าย ผู้ขายสัตว์ปีกและซากสัตว์ปีก สัตวบาล และสัตวแพทย์ รวมถึงเด็กๆ ที่เล่นและคลุกคลีกับสัตว์

ถาม - ไข้หวัดนก-ระยะฟักตัวและอาการในคน

ระยะฟักตัวในคนใช้เวลาประมาณ 1 - 3 วัน ในคนอาจมีอาการทางระบบทางเดินหายใจแบบเฉียบพลัน มีไข้สูง หนาวสั่น ปวดศีรษะ ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ อ่อนเพลีย มีน้ำมูก ไอ และเจ็บคอ บางครั้งพบว่ามีอาการตาแดง ซึ่งจะหายเองได้ภายใน 2 - 7 วัน หากมีอาการแทรกซ้อนจะมีอาการรุนแรงถึงปอดบวมและเกิดระบบหายใจล้มเหลว (Acute Respiratory Distress Syndrome) ได้ โดยเฉพาะในเด็กและผู้สูงอายุ

ถาม - ไข้หวัดนก-การป้องกันโรคและดูแลสุขภาพ

หลีกเลี่ยงการสัมผัสสัตว์ปีกที่มีอาการป่วย หรือตาย โดยเฉพาะเด็ก
หากต้องสัมผัสกับสัตว์ปีกในระยะที่มีการระบาดในพื้นที่ ให้สวมหน้ากากอนามัย สวมถุงมือ
ล้างมือทุกครั้งหลังการสัมผัสสัตว์ปีกและสิ่งคัดหลั่งของสัตว์ปีกด้วยสบู่และน้ำ
หากมีอาการเป็นไข้ ไอ โดยเฉพาะผู้มีอาชีพเลี้ยง ฆ่า ขนส่ง ขนย้าย และขายสัตว์ปีก หรือเกี่ยวข้องกับซากสัตว์ปีก ให้รีบมาพบแพทย์และบอกประวัติการสัมผัสพร้อมอาการ

การควบคุมการระบาดของไข้หวัดนก

ถาม - ไข้หวัดนก-การควบคุมการระบาดได้อย่างไร

การควบคุมการระบาดในสัตว์ ทำได้โดย

- ฆ่าตัดทำลายวงจร
- ทำลายซากและผลิตภัณฑ์ของสัตว์ปีกที่สงสัยว่ามีการติดเชื้อ
- กำจัดเชื้อในสิ่งแวดล้อม
- เว้นระยะการนำสัตว์รุ่นใหม่มาเลี้ยงในฟาร์มที่ติดเชื้อเป็นระยะเวลา 21 วัน

ถาม - ไข้หวัดนก-การรักษาโรคในคนทำได้อย่างไร

เหมือนกับการรักษาไข้หวัดใหญ่ทั่วไป คือ รักษาตามอาการ ส่วนการใช้ยาต้านไวรัสขึ้นอยู่กับการตัดสินใจของแพทย์ผู้ทำการรักษา

อาหารการกิน

การบริโภคสัตว์ปีก เช่น ไก่ เป็ด ห่าน

ถาม - ไข้หวัดนก-การบริโภคเนื้อไก่ มีความปลอดภัยต่อผู้บริโภคเพียงใด

เชื้อไวรัสไข้หวัดนกไม่สามารถทนต่อความร้อนที่สูงเกิน 70 องศาเซลเซียสได้ การทอด ต้ม นึ่ง อบ หรือย่าง โดยปกติก็จะสามารถฆ่าเชื้อได้ เพราะส่วนใหญ่ใช้ความร้อนเกิน ผู้บริโภคจึงสามารถรับประทานได้อย่างปลอดภัย

ถาม - ไข้หวัดนก-แม่บ้านและผู้ปรุงอาหาร ที่สัมผัสกับเนื้อไก่โดยตรงในขณะปรุงอาหารมีอันตรายหรือไม่ และควรปฏิบัติตัวอย่างไร

จน ณ บัดนี้ ไม่เคยปรากฏว่ามีแม่บ้านและแม่ครัว ติดเชื้อไข้หวัดนกจากการปรุงอาหารเลย แม้ว่าจะมีโรคไข้หวัดนกมีการระบาดใหญ่ในประเทศต่างๆ ทั่วโลกมาร่วม 20 ครั้งแล้ว อย่างไรก็ตาม เชื้อไข้หวัดนกพบได้ในสัตว์ปีก และไข่ ดังนั้น เพื่อหลีกเลี่ยงความเสี่ยงใดๆ จึงแนะนำให้ล้างมือ และภาชนะให้สะอาด หลังสัมผัสเนื้อไก่ เพราะเชื้อนี้ถูกฆ่าตายได้โดยง่าย โดยน้ำยาซักล้าง หรือสบู่ อยู่แล้ว

ถาม - ไข้หวัดนก-อาหารที่มีไข่ดิบและไข่ไม่สุกเป็นส่วนประกอบ จะทำให้ผู้บริโภคติดโรคไข้หวัดนกได้หรือไม่

เช่นเดียวกัน ยังไม่เคยมีรายงานผู้ป่วยไข้หวัดนกจากการรับประทานไข่ในท้องตลาดมาก่อน อย่างไรก็ตามเพื่อความมั่นใจ ควรล้างเปลือกไข่ก่อนนำไปปรุงอาหาร เพราะอาจติดมากับเปลือกไข่ และการประกอบอาหารที่ใช้ไข่แดงและไข่ขาว ขอแนะนำให้ทำให้สุกๆ

ถาม - ไข้หวัดนก-อาหารต่างๆ ที่ใช้ไก่หรือไข่เป็นส่วนประกอบที่ขายสำเร็จรูปในท้องตลาด มีความปลอดภัยหรือไม่

อาหารแปรรูป อาหารพร้อมบริโภคที่มีการจำหน่ายในท้องตลาด ถ้ามาจากสถานที่ผลิตที่ได้มาตรฐาน ได้รับเครื่องหมาย อย. ที่ถูกต้อง และผ่านเกณฑ์ จีเอ็มพี แล้ว สำหรับน้ำสลัด มายองเนส ที่กระบวนการผลิตมีการฆ่าเชื้อด้วยความร้อน และมีระดับความเป็นกรดที่เชื้อไม่สามารถอยู่ได้ ส่วนอาหารประเภทไอศกรีมไข่แข็ง ซึ่งเป็นการนำไข่แดงดิบมาตีแล้วผสมลงในไอศกรีม ความเย็นไม่สามารถทำลายเชื้อได้ ควรหลีกเลี่ยง

ถาม - ไข้หวัดนก-ปลาที่อยู่ในบ่อใต้กรงไก่ เชื้อจะแพร่ระบาดไปสู่ปลาได้หรือไม่ ผู้บริโภคปลาดังกล่าวจะได้รับเชื้อไข้หวัดนกด้วยหรือไม่

เชื้อไข้หวัดนกสามารถอยู่ในน้ำที่มีอุณหภูมิ 22 องศาเซลเซียส เชื้อจะอยู่ได้ 4 วัน แต่หากอุณหภูมิต่ำกว่า จะอยู่ได้นานกว่านี้ แต่อย่างไรก็ตาม จากการระบาดหลายครั้งในหลายประเทศ ก็ยังไม่พบว่ามีปลาติดเชื้อไข้หวัดนก การบริโภคปลาและสัตว์จึงมีความปลอดภัย

ถาม - ไข้เหวัดนก-อาหารเกี่ยวกับไก่และไข่ ประเภทใดบ้างที่ปลอดภัยโดยผู้บริโภคไม่ต้องกังวลในเรื่องอันตราย

อาหารที่ผ่านความร้อนมาอย่างเหมาะสมอย่างน้อยที่ใจกลางของอาหารต้องมีความร้อนสูงถึง 70 องศาเซลเซียส อาหารประเภทที่ต้องปรุงโดยใช้ไก่ทั้งตัว เช่น ไก่อบฟาง ไก่ต้ม อาจต้องใช้เวลานานขึ้น ส่วนอาหารที่ใช้วิธีปิ้ง ย่าง ทอด เช่น ไก่ย่าง ไก่ทอด หรืออาหารประเภทต้ม ตุ๋น เช่น ไข่พะโล้ ไข่ต้ม ไข่ตุ๋น หรือขนมที่ทำจากไข่ จะใช้ความร้อนที่สูง เชื้อไข้หวัดนกจะถูกทำลาย สามารถบริโภคได้อย่างปลอดภัย

การเฝ้าระวัง

การเฝ้าระวังเป็นหน้าที่ของหลายๆ ฝ่าย

การยึดหลักป้องกันดีกว่าการรักษา

การได้รักษาเนิ่นๆ ดีกว่าเมื่อมีอาการหนักแล้ว

ถาม - ไข้หวัดนก-ข้างบ้านเลี้ยงไก่จะแจ้งใคร เพราะกลัวจะติดโรคระบาด และพบชาวบ้านโยนทิ้งซากไก่/นก ในแม่น้ำจะแจ้งใคร

กรุงเทพมหานครให้แจ้งสำนักงานเขต หรือปศุสัตว์จังหวัดกรุงเทพมหานคร ต่างจังหวัดในเขตเทศบาลให้แจ้งเทศบาล นอกเขตเทศบาลให้แจ้งองค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.) เพื่อแจ้งต่อให้ปศุสัตว์จังหวัดทราบ

ถาม - ไข้หวัดนก-ข้างบ้านและหลังบ้านมีนกพิราบทำรังจะจัดการอย่างไร

กรุงเทพมหานครให้แจ้งกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ต่างจังหวัดในเขตเทศบาล ให้แจ้งเทศบาล นอกเขตเทศบาลให้แจ้งองค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.)

ถาม - ไข้หวัดนก-เลี้ยงนก เลี้ยงไก่ไม่มากใครจะเป็นผู้ทำลาย และข้างบ้านมีไก่ตายให้ไปช่วยกำจัดซากไก่/นกได้จากที่ไหน

ถ้าไม่ได้อยู่ในพื้นที่ที่ทางราชการประกาศเป็นเขตพื้นที่เฝ้าระวังไข้หวัดนกก็ไม่จำเป็นต้องฆ่าทำลาย หากอยู่ในเขตพื้นที่เฝ้าระวังให้แจ้งเจ้าหน้าที่ปศุสัตว์ในพื้นที่ และห้ามเคลื่อนย้ายสัตว์โดยไม่ได้ขออนุญาตจากกรมปศุสัตว์ หรือปศุสัตว์จังหวัด

ถาม - ไข้หวัดนก-นกและสัตว์ปีกป่วยมีอาการอย่างไร

นกและสัตว์ปีกป่วยจะมีอาการซึมหงอย ขนฟู หน้า หงอนหรือเหนียงบวมคล้ำ มีน้ำมูก หรือขี้ไหล เป็นต้น

ถาม - ไข้หวัดนก-คนที่สงสัยว่าเป็นอาการไข้หวัดมีอาการเป็นอย่างไร

จะมีอาการไข้สูง หนาวสั่น ปวดศีรษะ ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ อ่อนเพลีย เจ็บคอ ไอ หลังจากมีการสัมผัสสัตว์ปีกที่ป่วย

ถาม - ไข้หวัดนก-กินไก่ตายจะติดเชื้อโรคและป่วยหรือไม่ กินไข่ตอนนี้ (ยามท่มีไข้หวัดนกระบาด) ได้หรือไม่

หลีกเลี่ยงกินไก่ที่ตายโดยไม่ทราบสาเหตุ ส่วนไข่กินได้แต่ต้องปรุงให้สุกเท่านั้น

ถาม - ทามีฟลู คืออะไร เป็นยาแก้โรคไข้หวัดนกได้จริงหรือไม่